१. प्रस्तावना (Preamble):
भारताच्या राज्यघटनेच्या सुरुवातीला प्रस्तावना आहे, जी आपल्या संविधानाचे ध्येय आणि उद्दिष्ट स्पष्ट करते.
त्यात आपण भारताला संपूर्ण प्रभुत्वसंपन्न (sovereign), समाजवादी (socialist), धर्मनिरपेक्ष (secular), लोकशाही (democratic) आणि गणराज्य (republic) राष्ट्र घोषित केले आहे.
मुख्य मूल्ये: स्वातंत्र्य (liberty), समता (equality), बंधुता (fraternity) आणि न्याय (justice).
२. राज्यघटनेची रचना (Structure of the Constitution):
राज्यघटना ही विविध भागांमध्ये विभागलेली आहे:
-
भूमिका (Preamble)
-
भाग (Parts): २५ भाग
-
अनुच्छेद (Articles): सुरुवातीला ३९५ होते, आता ४५० पेक्षा जास्त आहेत.
-
परिशिष्टे (Schedules): १२ परिशिष्टे
३. राज्यघटनेची प्रमुख वैशिष्ट्ये (Key Features):
-
लिखित आणि सविस्तर दस्तऐवज: प्रत्येक गोष्ट स्पष्टपणे लिहिलेली आहे.
-
अधिकारांची हमी: मूलभूत अधिकार (Fundamental Rights) प्रत्येक नागरिकाला दिले आहेत.
-
मूलभूत कर्तव्ये (Fundamental Duties): नागरिकांनी पाळावयाची काही कर्तव्ये सांगितलेली आहेत.
-
संघराज्य रचना (Federal Structure): केंद्र आणि राज्ये यांच्यामध्ये अधिकारांचे वाटप आहे.
-
लोकशाही व सार्वमताधिष्ठित सरकार: लोकांनी निवडलेले सरकार चालते.
-
न्यायालयीन पुनरावलोकनाचा अधिकार (Judicial Review): न्यायालये सरकारच्या निर्णयांचे परीक्षण करू शकतात.
-
संशोधनक्षमता (Amendability): संविधान बदलता येते, पण मूलभूत रचना बदलता येत नाही.
४. राज्यघटनेतील महत्त्वाचे भाग:
-
भाग ३: मूलभूत अधिकार (Fundamental Rights) - उदाहरणार्थ: अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, समानतेचा अधिकार.
-
भाग ४: राज्याच्या धोरणात्मक तत्वे (Directive Principles of State Policy) - म्हणजे सरकारने अनुसरण्याच्या गोष्टी.
-
भाग ४अ: मूलभूत कर्तव्ये (Fundamental Duties).
-
भाग ५: केंद्र सरकारची रचना.
-
भाग ६: राज्य सरकारांची रचना.
-
भाग ११: केंद्र व राज्य यांच्यातील संबंध.
-
भाग १५: निवडणूक प्रक्रिया.
५. राज्यघटनेची निर्मिती (Constitution Making):
-
घटनासभा (Constituent Assembly):
-
९ डिसेंबर १९४६ रोजी प्रथम बैठक झाली.
-
अध्यक्ष: डॉ. राजेंद्र प्रसाद.
-
मसुदा समितीचे अध्यक्ष: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर.
-
-
२ वर्षे ११ महिने १८ दिवस लागले राज्यघटना तयार होण्यासाठी.
-
२६ नोव्हेंबर १९४९: संविधान स्वीकारले.
-
२६ जानेवारी १९५०: संविधान अंमलात आले (म्हणूनच २६ जानेवारीला प्रजासत्ताक दिन साजरा करतो).
६. काही विशेष गोष्टी:
-
संविधानाचा शिल्पकार: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर.
-
संविधानात विविध देशांतील उत्तम गोष्टींचा समावेश केला आहे, जसे की:
-
ब्रिटनची संसद प्रणाली (Parliamentary System)
-
अमेरिकेचे मूलभूत अधिकार आणि न्यायालयीन पुनरावलोकन
-
आयर्लंडचे राज्य धोरणात्मक तत्वे
-
कॅनडाची केंद्रप्रधान संघराज्य प्रणाली
-
७. मूलभूत अधिकार (Fundamental Rights) - उदाहरणार्थ:
-
समानतेचा अधिकार (Right to Equality)
-
स्वातंत्र्याचा अधिकार (Right to Freedom)
-
शोषणाविरुद्ध अधिकार (Right Against Exploitation)
-
धार्मिक स्वातंत्र्याचा अधिकार (Right to Freedom of Religion)
-
सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक हक्क (Cultural and Educational Rights)
-
घटनात्मक उपाय (Right to Constitutional Remedies)
८. मूलभूत कर्तव्ये (Fundamental Duties):
-
संविधानाचा सन्मान करणे.
-
देशाच्या एकता आणि अखंडतेचे रक्षण करणे.
-
पर्यावरणाचे रक्षण करणे.
-
वैज्ञानिक दृष्टिकोन जोपासणे.
९. महत्त्वाचे घटनादुरुस्ती (Amendments):
-
४२ वी घटना दुरुस्ती (१९७६): प्रस्तावनेत 'समाजवादी', 'धर्मनिरपेक्ष', 'बंधुता' या शब्दांचा समावेश केला गेला.
-
४४ वी घटना दुरुस्ती (१९७८): आणीबाणी अधिकारांमध्ये बदल केले.
भारताची राज्यघटना — संदर्भ:
-
"भारतीय राज्यघटना" – डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे भाषण आणि लिखित काम:
(त्यांनी संविधान निर्मिती प्रक्रियेतील महत्त्वाची भूमिका बजावली.) -
भारत सरकारचे अधिकृत संकेतस्थळ (Constitution of India, Government of India Website):
https://legislative.gov.in/constitution-of-india -
NCERT पुस्तकं (Indian Constitution at Work - Class 11 Political Science Book):
(NCERT च्या पुस्तकांमध्ये राज्यघटनेची मुळ संकल्पना आणि स्पष्टीकरण सोप्या भाषेत दिलेले आहे.) -
भारतीय संसदचे अधिकृत संकेतस्थळ (Parliament of India):
https://parliamentofindia.nic.in -
The Constitution of India (Bare Act) – Ministry of Law and Justice, India:
(मूळ राज्यघटनेचा अधिकृत इंग्रजी मजकूर.) -
भारताची राज्यघटना – लक्ष्मीकांत (M. Laxmikanth) यांचे पुस्तक:
(UPSC तसेच स्पर्धा परीक्षांसाठी सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि विश्वसनीय संदर्भ.)